Nietrudno zrozumieć, dlaczego lata 1918, 1945 i 1989 można potraktować jako nowe początki dla naszego kraju. Politycznie, geograficznie i socjologicznie. Idąc na wystawę "Trzy początki. 1918/1945/1989" do Muzeum Architektury we Wrocławiu miałam nadzieję, że dowiem się czegoś więcej o zmianach architektonicznych i urbanistycznych, które również wtedy zachodziły. Zmieniało się terytorium, mieszały się narody, tradycje, pojawiały się nowe ideologie. Trzeba było odbudować kraj po wojennych zniszczeniach, pogrzebać wspomnienia po okupantach, zapomnieć o komunizmie.

Liczyłam więc na porządną lekcję historii, opowiedzianą przez pryzmat budynków. A dostałam... Sama nie wiem co.

Architektura powstaje zwykle gdzieś pomiędzy tym, kim jesteśmy a tym, kim chcielibyśmy być. Być może właśnie dlatego najciekawsze zjawiska w architekturze rodzą się tuż po wielkich przełomach, na fali entuzjazmu i spektakularnych projekcji przyszłości. Wiek dwudziesty obfitował w tego rodzaju wydarzenia. Architektura — rozumiana zarówno jako tworzenie środowiska dla codzienności, jak i widziana jako wielkoskalowa scenografia, mająca być budulcem narodowej tożsamości — za każdym razem odgrywała ogromną rolę w kreowaniu współczesności.

Niestety nie jest to wystawa, którą poleciłabym osobie, która nie ma jeszcze za dużo wiedzy na temat historii, architektury i urbanistyki. Można poczytać krótkie notatki o poszczególnych budynkach, zobaczyć po kilka zdjęć, popatrzeć na ciekawe makiety od Onimo, mruknąć yhym i wyjść z muzeum, zapominając zaraz o tym, co się zobaczyło. Może to jedna z tych wystaw, które zyskują dopiero na zwiedzaniu kuratorskim?
Sama najczęściej zatrzymywałam się przy archiwalnych wydawnictwach - magazynach, sześcioletnim planie odbudowy Warszawy - przy nich mogłabym spędzić kolejną godzinę, chociaż irytowały mnie niewielkie niedociągnięcia w przygotowaniu wystawy. Tu coś było pomylone, tu coś na siebie nachodziło. Ale za to pogoda trafiła mi się taka, że światłocień tworzył kolejną warstwę tej wystawy.

Pałac Kultury i Nauki w Warszawie i koncepcja zagospodarowania jego otoczenia autorstwa Wiesława Bartłomieja Biełyszewa i Andrzeja Skopińskiego z 1992 roku.

Lata 1918, 1945 i 1989 przyniosły ogromne zmiany na każdej z możliwych do prześledzenia płaszczyzn. Chociaż budynki nowych władz, domy nowego społeczeństwa i świątynie nowej sztuki powstające w tych trzech okresach polskiej historii różniły się fundamentalnie, łączyło je jedno — wiara w możliwość zbudowania nowego świata, w opozycji do tego, co minione.

1918

Polska po latach pojawiła się na mapach. Marzenia o wolności zostały objęte klamrą granic zupełnie innych, niż przed zaborami. Na nowo trzeba było stworzyć wszystkie struktury nowego państwa i połączyć ludzi w jeden naród.

W tym kontekście polecam:

• film dokumentalny o Stanisławie Szukalskim "Art of Szukalski", który w 20-leciu międzywojennym swoje działania skierował w stronę stworzenia polskiej sztuki i architektury, czerpiącej z tradycji słowiańskich zamiast chrześcijańskich. Historia nadzwyczaj interesująca i ciekawie przedstawiona, obejmująca cudowne dziecko sztuki, Hollywood, yeti, wymyślone pismo i wiele więcej, zachęcająca do poczytania o Toporle i Duchtynii, czyli nowym znaku dla Polski i słowiańskiej świątyni na dnie Smoczej Jamie w Krakowie. Film w pewnym momencie wydał mi się tak nierealny, że przez chwilę zastanawiałam się, czy nie nabrałam się na coś podobnego do "Popstar: Never stop never stopping", czyli prześmiewczej produkcji o artyście, który nigdy nie istniał.

Projekt Duchtyni z 1978 r., widok z góry

1945

Znów zmiana granic, znów odbudowa po wojennych zniszczeniach.

Polecam:

• mój wpis o odbudowie Warszawy (i o modzie w PRL-u),
• wizytę w Muzeum Powstania Warszawskiego,
• spacer po terenach wystawowych Wystawy Ziem Odzyskanych z 1948 roku, czyli Hali Stulecia, Pawilonu Czterech Kopuł i Pergoli we Wrocławiu,

1989

Zmiany najmniej gwałtowne - te same granice, ci sami obywatele, ale inna rzeczywistość.

Co rekomenduję?

• zbiór reportaży o miastach, które utraciły status stolicy województwa, czyli "Miasto Archipelag" Filipa Springera,
• książki "Duchologię polską. Rzeczy i ludzie w latach transformacji" Olgi Drendy i "Niepowtarzalny urok likwidacji. Reportaże z Polski lat 90." Michała Matysa i Piotra Lipińskiego,
• dyskusje o przyszłości Pałacu Kultury i Nauki i innych obiektach, nazywanych reliktami komunizmu oraz o chociażby Solpolu we Wrocławiu, postmodernistycznej architektonicznej... perełce?

Ta niezbyt nieudana w moim odczuciu wystawa nie skreśla u mnie Muzeum Architektury, chociaż poprzednia ekspozycja "1918–2018: stulecie niepodległości. Polska – światu” również mnie nie zachwyciła. Sama wystawa stała czy fakt, że muzeum znajduje się w budynkach dawnego klasztoru i kościoła wystarczy, żeby było warto tam zajrzeć. A niektóre wystawy, jak ta o Wrocławskim Manhattanie i Jadwidze Grabowskiej-Hawrylak czy Tadeuszu Ciałowiczu trafiają w czuły punkt w moim serduszku.


No i zawsze polecam też zabrać ze sobą jakieś ciekawe towarzystwo, z którym rozmowa może ubogacić bardziej niż wystawa! Dlatego ja wybrałam towarzystwo Kasi, która z resztą zrobiła okładkowe zdjęcie do tego wpisu. Niestety Marty z nami nie było, ale jeśli chcecie poczuć, jak to jest brać udział w interesującej konwersacji, włączcie sobie podcast dziewczyn czyli "Myśli zebrane".

Wiecie, jakich zdjęć przywiozłam z Portugalii najwięcej? Płytek. Tak, ceramicznych płytek, które znajdowałam co krok - na ścianach budynków, na murkach, we wnętrzach czy jako pamiętniki. Azulejos tak mnie zachwyciły, że tylko biegałam od jednym płytek do drugich, sprawdzając, czy mam już takie w swojej kolekcji. A nigdy nie miałam, bo nie trafiłam ani razu na powtarzający się wzór.
Bo wzory, co z resztą widać po zdjęciach, były bardzo różne - od minimalistycznych, niebieskich kółek (które bardziej pasowałyby do bolesławieckiej ceramiki, bo w swoim otoczeniu wyglądały jakoś tak zbyt nowocześnie) do bardzo szczegółowych wzorów, a niekiedy nawet całych historii przedstawionych na ceramicznych płytkach. Najciekawsze jest to, że po dokładnym przyglądnięciu się płytkom widać, że wzory na nich powstały na różne sposoby: z użyciem szablonów, stempli, a nawet malowania każdej płytki z osobna pędzlem.


Popularne w Portugalii, Hiszpanii i we Włoszech azulejos często tworzą orientalny klimat, przywodząc na myśl arabskie i bizantyjskie mozaiki, przypominając o obecności Maurów na Półwyspie Iberyjskim, złote czasy odkryć geograficznych i zakładania kolonii. Nawet nazwa azulejos pochodzi od arabskiego zellige, oznaczającego wypolerowany kamień. Chociaż teoria mówiąca o tym, że nazwa wywodzi się od portugalskiego słowa na kolor niebieski - azul - bardzo mi się podoba! Sporo wzorów, które widziałam, były właśnie niebieskie. To z myślą o nich zabrałam do Lizbony sukienkę we wzory przypominające azulejos (albo scenki rodzajowe na piecach kaflowych) - ach, te szafiarskie myślenie!

Bardzo zaciekawiło mnie, kiedy przeczytałam, że te wszystkie zdobienia nie powstawały tylko po to, żeby cieszyć oczy, ale również po to, żeby regulować temperaturę w domach. Chociaż gdyby nie zamiłowanie do piękna, wszystkie azulejos byłyby pewnie szarobure. A tak to w gorący dzień możemy stąpać po chłodnych, wzorzystych podłogach czy opierać czoło o zimne ściany. Bo ceramika ma też to do siebie, że się mniej nagrzewa. Czyżby średniowieczny sposób na walkę z miejską wyspą ciepła?


Chociaż zajrzałam na stację kolejową São Bento w Porto (powyżej na zdjęciach), to nie udało mi się dotrzeć ani do Kościoła Kleryków w Porto, ani Muzeum Narodowego Azulejo w Lizbonie. Czyli jest plan na kolejną wycieczkę! ;)

Ale póki co kierunek - Islandia!